الآلات الرصدیة

اَلْآلاتُ الرَّصَدِیَّة، رساله‎ای نجومی به زبان عربی، نوشتۀ شیخ‎الرئیس ابوعلی‎سینا (370- 428ق / 980-1036م). شیخ این رساله را در باب دقیق ساختن کار رصد ستارگان تألیف کرده است. در آغاز رساله چنین آمده است: این مقالۀ شیخ‎الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن‎سینا دربارۀ شیوه‎ای است که وی برای ساختن آلات رصدی برگزیده است. غرض این است که این مقاله به دانش مجسطی در ضمن کتاب لواحق افزوده شود (مهدوی، 1). گویا کتاب لواحق مجموعۀ یادداشتهایی بوده که شیخ می‎خواسته در توضیح برخی از مطالب کتاب شفاء تا آخر عمر فراهم آورد و به آن کتاب ملحق سازد.
علمِ آلات رصدیه از فروع هیأت است و از طریق این علم، چگونگی تحصیل آلات رصدی پیش از شروع به رصد ستارگان، شناخته می‎شود؛ چه، رصد ستارگان جز به کمک افزارهای بسیار به دست نمی‎آید. پیش از ابن‎سینا، ابوجعفر محمد بن حسین خازن خراسانی (د میان 350-360ق / 961-970م) که از بزرگ‌ترین منجمان مسلمان و در خدمت ابوالفضل بن العمید، وزیر رکن‎الدولۀ دیلمی، به کار رصد مشغول بوده، کتابی به نام الآلات العجیبة الرصدیة در این باب نوشته و، چنانکه حاجی‌خلیفه می‎گوید، همۀ آلات رصدی مورد نیاز را بشرح نوشته است. به احتمال بسیار، کتاب شیخ نیز در تکمیل مطالب کتاب ابوجعفر خازن و نیز به منظور ارائۀ آلت یا آلات جدیدی بوده که به وسیلۀ آنها بتوان در شناخت علم هیأت به غایت استقصا رسید (1 / 145-147)، چه خود او می‎گوید: در این رساله غرض ما این است که آلتی رصدی وصف کنیم که توسط آن در شناخت علم هیأت و رصد کردن جایگاه ستارگان به غایت استقصا دست توان یافت (همانجا).
این کتاب را خاورشناسان معروف، ویدمان و یوینبول، با شرح و ترجمۀ متن به زبان آلمانی، در 1827م چاپ کرده‎اند. میکروفیلم این رساله در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) موجود است.

مآخذ

حاجی‌خلیفه، کشف‎الظنون، استانبول، 1941م؛ سنای (سابق)، فهرست خطی، 1 / 7؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمها، ص 626؛ مهدوی، یحییٰ، فهرست نسخه‎های مصنفات ابن‎سینا، دانشگاه تهران، 1333ش.

علی‌اصغر حلبی